Θα ήταν εύλογο να υποθέσουμε ότι οι ορισμοί που αναφέρονται στον άνθρωπο ξεπερνούν σε αριθμό αυτούς που αναφέρονται στα άλλα ζώα, και αυτό για τον απλό λόγο ότι ο άνθρωπος είναι το ζώο που δίνει ορισμούς και συνεπώς μπορούμε να φανταστούμε ότι προσπάθησε με ιδιαίτερη φροντίδα να ορίσει τον εαυτό του. Από τους πολλούς και γνωστούς ορισμούς που αφορούν τον άνθρωπο υπάρχει ένας που είναι πιο γνωστός και μάλιστα πιο δημοφιλής από τους άλλους. Δεν είναι δύσκολο να εξηγήσουμε την επιτυχία του, καθώς τούτη ’δώ έχει καθιερωθεί από την παράδοση. Θα έλεγε κανείς ότι ο εν λόγω ορισμός αποτελεί κατά κάποιον τρόπο το θεμέλιο του πολιτισμού μας, της σκέψης μας, των αισθημάτων μας: μας είναι ο πιο οικείος και ο πιο αγαπητός, γιατί σ’ αυτόν αναγνωρίζουμε τον εαυτό μας, σ’ αυτόν ανατρέχουμε κάθε φορά που, για λόγους φιλάρεσκης συντομίας, θέλουμε να δηλώσουμε την υψηλότερη από τις αρετές μας.
Πρόκειται βεβαίως για τον ορισμό που θέλει τον άνθρωπο ζώο λογικό. Ο λόγος, στην προκειμένη περίπτωση, αναφέρεται τόσο στη γλώσσα όσο και στη λογική, καθώς επίσης και στον υπολογισμό, αν λάβουμε υπόψη μας τη ρωμαϊκή του συνιστώσα. Χωρίς να έχω την παραμικρή πρόθεση να αμφισβητήσω τον έγκυρο χαρακτήρα της πρότασης, θα τολμούσα να επισημάνω ορισμένες πρακτικές δυσκολίες ως προς την εφαρμογή της. Αν όντως καταφεύγουμε στον περίφημο ορισμό κάθε φορά που χρειάζεται να δηλώσουμε την αρετή εκείνη για την οποία είμαστε υπερήφανοι, δεν στερείται ίσως ενδιαφέροντος και σημασίας το γεγονός ότι η δήλωσή μας απευθύνεται αναγκαστικά σε έναν άλλο άνθρωπο, ο οποίος εξ ορισμού μετέχει στη λογική φύση που είναι κοινή και στους δυο μας.
Πράγματι, δεν έχει συμβεί ακόμη, τουλάχιστον σε καταστάσεις που θεωρούνται κανονικές, να προσπαθούμε να πείσουμε για τον λογικό χαρακτήρα των των απόψεών μας συζητώντας με έναν σκύλο, μια τίγρη, ένα δέντρο, ένα ποτάμι, το βουνό, τη θάλασσα, έναν τοίχο ή μια καρέκλα. Συζητούμε με ανθρώπους, γιατί μόνο οι άνθρωποι μοιραζόμαστε μεταξύ μας το αγαθό που είναι ο λόγος. Ακριβώς όμως στο σημείο αυτό βρίσκεται μία από τις πρακτικές δυσκολίες στις οποίες αναφέρθηκα προηγουμένως: δυστυχώς δεν συζητούμε ποτέ με αυτόν τον Άνθρωπο που ορίζουμε ως ζώο λογικό αλλά με ανθρώπους· και όπως προκύπτει από την εμπειρία μας, δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι τους αναγνωρίζουμε αυτή την ιδιότητα, Ο άνθρωπος είναι ζώο λογικό. Οι άνθρωποι αυτοί είναι λογικά ζώα;
Κοιτάζοντας όσα συμβαίνουν τριγύρω δεν είναι σίγουρη η καταφατική απάντηση. Στη Μέση Ανατολή, ένας υπέργηρος θρησκευτικός ηγέτης προτρέπει τους πολυπληθείς πιστούς της θρησκείας του να ζωστούν εκρηκτικά και να τινάξουν στον αέρα άλλους ανθρώπους, γιατί κρίνει ότι η ηγεσία τους ευθύνεται για τα δεινά του λαού του. Οι πιστοί υπακούν και τρέχουν πίσω από τον θάνατο: τον προλαβαίνουν και ακολουθούν οι γνώριμες εικόνες του θρήνου. Οι αντίπαλοι ηγέτες σκέφτονται πώς θα αντιμετωπίσουν τη θανάσιμη απειλή. Βάζουν το μυαλό τους να δουλέψει και ύστερα από εξαντλητικές συσκέψεις παίρνουν τη σοφή απόφαση που επιβάλλει η λογική: πατούν το κουμπί και ο εκδικητής πύραυλος κατακεραυνώνει τον παραλυτικό. Οι απέναντι ήδη ορκίστηκαν εκδίκηση με τους δικούς τους πυραύλους Και αυτό που μοιάζει πολύ με βεντέτα συγχωριανών διαρκεί χρόνια τώρα και κανείς δεν ξέρει πού θα φτάσει ενώ μας απειλεί όλους.
Ο άνθρωπος ‒ζώο λογικό‒ είναι πιθανότατα ο πιο δημοφιλής ορισμός του ανθρώπου. Σίγουρα δεν είναι ο μόνος. Υπάρχουν πολλοί άλλοι, όπως για παράδειγμα ο «άνθρωπος, ζώο που γελάει». ‘Η ακόμη ο «άνθρωπος, ζώο που κατασκευάζει εργαλεία». ‘Η ακόμη ο «άνθρωπος, ζώο με δύο πόδια σε όρθια στάση χωρίς φτερά». Μήπως τελικά θα έπρεπε να τους προτιμήσουμε, μια και αυτοί οι ορισμοί αρκούνται σε ξηρές περιγραφές και δεν εκτίθενται σε αξιολογικές κρίσεις; Ίσως πάλι όχι. Ίσως θα έπρεπε να διεκδικήσουμε τον κλασικό ορισμό, επιμένοντας όμως με απόγνωση ότι λογικό ζώο είναι ο ανθρώπινος άνθρωπος. [609]
Γεράσιμος Βώκος, ΤΟ ΒΗΜΑ, 28/3/2004 (Διασκευασμένο κείμενο).
Γεράσιμος Βώκος είναι καθηγητής Ιστορίας της Φιλοσοφίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.