Όποτε θέλησα να επιχειρήσω μια ανθρωπολογική σκέψη, αισθάνθηκα ότι δεν μπορούσα να μιλήσω για τον homo sapiens, αλλά για τον homo-sapiens-demens.1 Δεν μπορούμε να κάνουμε σαν να οριζόταν ο άνθρωπος σε σχέση με τα άλλα ζώα μόνο από τη λέξη sapiens, που σημαίνει στο ελάχιστό της «λογική» και στο μέγιστο «σοφία», υπονοώντας πως ό, τι σ’ αυτόν δεν είναι λογική και σοφία θα έπρεπε να θεωρείται μια προσωρινή, περιστασιακή ή ταραχοποιός παρεκτροπή.
Αν ορίσουμε τον homo αποκλειστικά ως sapiens, κρύβουμε τη συναισθηματικότητα και τη διαχωρίζουμε από τη νοήμονα λογική. Όταν όμως ανατρέχουμε στην ιστορία της ανθρωπότητας, εντυπωσιαζόμαστε από το γεγονός ότι η ανάπτυξη της νοημοσύνης στα θηλαστικά (στρατηγική ικανότητα γνώσης και δράσης) σχετίζεται άμεσα με την ανάπτυξη της συναισθηματικότητας. Η πολύ μεγάλη συναισθηματικότητα των θηλαστικών αρχίζει με τον πιο γλυκό τρόπο, τον πιο μαγευτικό: τα παιδιά που βγαίνουν ανώριμα από την κοιλιά της μητέρας τους έχουν ανάγκη από την προστασία, από τη ζεστή των τριχωτών αυτών μητέρων, στα πολλαπλά στήθη των οποίων προστρέχουν. Είναι στη ζέστη της μεταφοράς του παιδιού κάτω από τη μητέρα που σφυρηλατείται η συναισθηματική σχέση και ο δεσμός που θα συνεχιστεί και μετά την παιδική ηλικία, και ειδικά στους ανθρώπους, έως ακόμη και τη γεροντική ηλικία.
Έτσι λοιπόν, η νοημοσύνη και η συναισθηματικότητα συσχετίζονται. Η συναισθηματικότητα έχει βέβαια και μια μαύρη πλευρά. Η ρόδινη πλευρά της είναι η συμμετοχή, ο έρωτας, οι συνεργασίες, πράγματα που εμφανίζονται και στους χιμπατζήδες. Η μαύρη πλευρά εμφανίζεται επίσης και σ’ αυτούς, με την ευκολία τους να θυμώνουν για το τίποτα, όπως εμείς στους δρόμους των μεγαλουπόλεων. Γνωρίζουν το θυμό, την οργή, το στρες. Η συναισθηματικότητα είναι αυτό που μας τυφλώνει και συγχρόνως αυτό που μας φωτίζει. Αλλά η ανθρώπινη συναισθηματικότητα επινόησε κάτι που δεν υπήρχε: το μίσος, την ασύδοτη μοχθηρία, τη θέληση της καταστροφής για την καταστροφή. Homo sapiens, και επίσης homo demens. Αν μπορούσαμε να πούμε πως είμαστε 50% sapiens και 50% demens, μ’ ένα σύνορο στη μέση, θα ήταν πολύ καλά. Αλλά δεν υπάρχει σαφές σύνορο ανάμεσα σ’ αυτά τα δύο. Sapiens και demens είναι δύο πόλοι, και επιπλέον, το ίδιον του ανθρώπινου εγκεφάλου είναι να λειτουργεί με πολύ θόρυβο και αναρχία· αλλά, χωρίς αυτή την αναρχία, δε θα υπήρχε δυνατότητα δημιουργίας και επινόησης. Στο ζευγάρωμα του sapiens και του demens, έχουμε λοιπόν τη δημιουργικότητα, την επινόηση, τη φαντασία· αλλά επίσης την εγκληματικότητα, το κακό, τη μοχθηρία. Βλέπουμε πολύ καλά πως αυτό που αποκαλούμε πνεύμα βρίσκεται στην εναλλαγή λογική-τρέλα.
Μετά απ’ αυτά, μπορούμε να αναρωτηθούμε: «Τι είναι μια λογική ζωή;» Δεν υπάρχει κανένα λογικό κριτήριο μιας λογικής ζωής. Μπορούμε να αναρωτηθούμε αν το να τρώμε λογικά, να ζούμε λογικά, να μη ριψοκινδυνεύουμε, είναι πράγματι ζωή, δηλαδή μήπως η λογική ζωή είναι μια παράφρων ζωή. Δεν είναι τρέλα να θέλουμε να ξεριζώσουμε την τρέλα μας; Η ζωή περιλαμβάνει ένα ελάχιστο δαπάνης, ασυδοσίας, παραλογισμού. Ο Κορνήλιος Καστοριάδης έχει πει: «Ο άνθρωπος είναι αυτό το τρελό ζώο του οποίου η τρέλα ανακάλυψε τη λογική». [483]
Εντγκάρ Μορέν, Έρωτας, Ποίηση, Σοφία, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, Αθήνα, 1997 (Διασκευασμένο κείμενο).